jako zdolność rozróżniania dźwięków mowy
Określenie słuch fonemowy (fonematyczny) wywodzi się od terminu fonem. Fonem jest nazwą całej klasy dźwięków, które mają ten sam zespół cech wyróżniających (dystynktywnych, np. dźwięczność) i pełnią tę samą funkcję w wyrazie. Słuch fonemowy jest specyficzną ludzką zdolnością do odbierania i identyfikowania pojedynczych fonemów w wyrazach, a w rezultacie do rozróżniania słów. Słuch fonematyczny pełni rolę autokontrolera wypowiedzi i dlatego jego sprawność pozwala mowie rozwinąć się w sposób prawidłowy.
Omawiając słuch fonematyczny i jego zaburzenia uwzględnić należy dwie najistotniejsze grupy zagadnień, tj. zdolność różnicowania dźwięków mowy (słuch fonemowy i fonetyczny), oraz zdolność do analizy i syntezy słuchowej, jako dalszy etap rozwoju słuchu fonematycznego dzieci.
Analiza fonemowa jest podstawową umiejętnością wykorzystywaną w nauce pisania, a synteza w nauce czytania. Z badań wynika, że umiejętność syntezy dzieci zdobywają wcześniej, bowiem synteza jest dla nich łatwiejsza. Analiza jest zależna od syntezy. A zatem, im lepiej jest ukształtowana synteza, tym mniej błędów w analizie. Jeśli dziecko nie osiągnie odpowiedniego stopnia umiejętności w analizie, to będzie miało sporo trudności w nauce.
Z badań wynika, że synteza sylabowa stanowi pomost do analizy i syntezy fonemowej. Sylaby pojawiają się przed wyrazami w języku czynnym dziecka. Umiejętność dziecka w syntetyzowaniu wyrazów z sylab pojawia się już w końcu pierwszego roku życia. W drugim roku życia dziecko potrafi także uzupełnić brakującą sylabę końcową.
Umiejętność dokonywania analizy słuchowej zależy od następujących czynników:
- sposobu podawania wyrazu;
- pozycji głoski w wyrazie oraz od charakteru sylaby; dzieci najłatwiej potrafią wyodrębnić: pierwszą samogłoskę w wyrazie, ostatnią spółgłoskę wyrazu, pierwszą spółgłoskę w sylabie nagłosowej, a także określić brakującą głoskę w wyrazie, ostatnią samogłoskę w wyrazie, samogłoskę w śródgłosie, spółgłoskę w grupie;.
- charakteru głoski: dziecku łatwiej jest wydzielić głoskę, którą można przedłużyć, a więc samogłoskę, spółgłoskę sonorną i szczelinową niż zwarto-wybuchową.
Obok usprawniania motoryki narządów artykulacyjnych, ćwiczenia słuchu fonematycznego (fonemowego, fonetycznego) są ważnym elementem usprawniania językowego dziecka. Zdaniem niektórych autorów powinny one być prowadzone jednocześnie z ćwiczeniami motorycznymi, a zdaniem innych oddzielnie. Jedni twierdzą, że nie można wymówić głoski prawidłowo, gdy się jej nie słyszy prawidłowo. Inni mówią, że gdy w wyniku ćwiczeń artykulacyjnych uzyska się prawidłową wymowę, to po wielokrotnych powtórzeniach (proces utrwalania kinetyczno-kinestetyczny, uczenia się) dojdzie do utrwalenia nowej wymowy, zakodowanej w świadomości pacjenta jako poprawnej.
Odpowiednio wykształcony słuch fonematyczny umożliwia prawidłową wymowę, wychwytywanie różnic między słowami podobnie brzmiącymi, ale mającymi inne znaczenie, a w końcu dokonywanie analizy i syntezy słuchowej wyrazów, co stanowi podstawową czynność w nauce czytania i pisania. Za pomocą słuchu fonemowego, dziecko może wyodrębnić z potoku mowy wyrazy, w wyrazach – sylaby, w sylabach – głoski, a zwłaszcza głoski dźwięczne, od ich bezdźwięcznych odpowiedników.
Zaburzenia słuchu fonematycznego utrudniają rozumienie mowy i są przyczyną:
- wadliwej realizacji głosek (opuszcza, przestawia lub dodaje różne głoski, sylaby), powodującej trudności w czytaniu (uporczywe literowanie) i pisaniu ze słuchu dłuższych wyrazów, zniekształcanie wyrazów w dyktandzie (niekiedy dysleksja, dysgrafia);
- trudności w rozumieniu złożonych instrukcji i poleceń słow nych;
- trudności w zapamiętywaniu, powtarzaniu trudnych wyrazów i dłuższych zdań;
- trudności w tworzeniu zdań i opowiadań, ubogiego zasobu słów, występowania agramatyzmów, prymitywnych, prostych zdań w opowiadaniu;
- trudności w pisowni wyrazów ze zmiękczeniami, kłopoty z różnicowaniem j – i, opuszczanie wyrazów, końcówek wyrazów, elizje nagłosowe i śródgłosowe, zamiana głosek dźwięcznych na bezdźwięczne, syczących głosek na szumiące;
- trudności w zapamiętywaniu ciągów słownych, np. dni tygodnia, nazw miesięcy oraz treści wierszy i piosenek, a także trudności w nauce tabliczki mnożenia;
- trudności w zapamiętaniu, powtórzeniu trudnych wyrazów i dłuższych zdań;
- opóźnionego rozwoju mowy i wad wymowy. Dziecko dobrze słyszy słowa, lecz w ciągu mownym nie potrafi rozróżnić pojedynczych dźwięków, lub złożyć je w całość dźwiękową.
- trudności w różnicowaniu dźwięków mowy (głównie tych o podobnym brzmieniu) i określeniu ich położenia w wyrazie (na początku, na końcu, w środku);
- trudności z rozróżnianiem tzw. paronimów, czyli słów różniących się jedną głoską np. t – d;
- problemów z dokonywaniem analizy sylabowej i głoskowej wyrazów;
- trudności w syntetyzowaniu (scalaniu) sylab i głosek w wyrazie;
- nieprawidłowego odczytywania znaczeń wyrazów, np. buty – budy, oraz wadliwej wymowy (zdarzyć się może np. buty – „puty”);
- problemów w pisaniu, zwłaszcza z dwuznakami, spółgłoskami miękkimi, dźwięcznymi i bezdźwięcznymi;
- trudności w nauce języka obcego.
Istotą badania słuchu fonemowego jest stwierdzenie czy dziecko nie ma trudności w rozróżnianiu słów brzmiących podobnie a więc czy potrafi dokonać identyfikacji poszczególnych fonemów w wyrazie. Jest to bardzo ważne, gdyż zaburzenia tego typu prowadzą w konsekwencji do błędnie dokonywanej analizy i syntezy słuchowej, która jest podstawową czynnością w nauce czytania i pisania a także dalszego rozwoju artykulacji dziecka.
Przykładowe ćwiczenia słuchu fonematycznego:
1. Ćwiczenia na materiale bezliterowym – ćwiczenia słuchowe i rytmiczne:
- Rozpoznawanie dźwięków i szmerów (przesypywanie różnych materiałów sypkich: piasek, kamienie, żwir;
- Eksponowanie dźwięków charakterystycznych dla różnych pojazdów, głosów zwierząt , sprzętu gospodarstwa domowego, rozpoznawanie dźwięków różnych instrumentów…)
- Odtwarzanie przez dziecko słyszanego rytmu przy pomocy wystukiwania np. patyczkiem o bębenek, wyklaskiwania, wytupywania.
- Odgadywanie odgłosów docierających zza zasłony (przelewanie wody, rozdzieranie papieru, przesuwanie krzesła, gwizd czajnika, brzęk kluczy…)
- Rozpoznawanie melodii piosenek po zaśpiewanym fragmencie.
2. Ćwiczenia na materiale literowym:
• Wyodrębnianie zdań w mowie, słów w zdaniach:
– słuchanie wypowiedzi o prostej treści, np. ,,To kotek. On pije mleko”, a następnie rysowanie przez dziecko tylu kółek (kresek), ile jest zdań.
– układanie zdań przez dziecko na podstawie ilości patyczków (patyczki oznaczają słowa) np. I I I I Ala ma małego brata.
– zabawa w dopowiadanie brakującego słowa w zdaniu (np. gruszka jest żółta, a wiśnia…)
• Wyodrębnianie sylab w słowach:
– zabawa w poszukiwanie przedmiotów, których nazwy zaczynają się od – ,,sza” (szalik , szafa …)
– wybieranie obrazków w nazwach, w których jest sylaba – ,,ro”(rower, krowa, korona …)
– zabawa w sklep: dziecko podchodzi do stolika, na którym leży dużo przedmiotów. Poleca się mu ,,kupić” przedmioty, których nazwa zaczyna się od np. ,,bu” (budyń, burak …)
– wyszukiwanie słów rozpoczynających się na daną sylabę, np. ,,ma”
– wyszukiwanie słów kończących się na daną sylabę: np. ,,ki”( wor-ki, lal-ki …)
– łańcuch sylabowy: dziecko wypowiada dwusylabowy wyraz, dzieli go na sylaby, druga sylaba staje się początkiem nowego wyrazu np. wa- ta, ta-ma.
• Podział wyrazów na sylaby (analiza sylabowa):
– dziecko nazywa obrazki, a następnie dzieli je na sylaby i liczy
– analiza z podskokami – podajemy dziecku wyraz, a jego zadaniem jest podzielić go na sylaby, po wymówieniu każdej z nich musi podskoczyć np. balony – ba ( podskok) lo (podskok) ny (podskok)
• Wybieranie i segregowanie przedmiotów oraz obrazków na podstawie dźwiękowych właściwości ich nazw:
– zabawa w „urwane słowa” – wypowiadamy wyrazy, w których nie ma pierwszej głoski np. …górek, …ułka, …asło, a dziecko musi powiedzieć cały wyraz
– dziecko wskazuje przedmioty, których nazwy rozpoczynają się od tego samego dźwięku lub tej samej sylaby;
– segregowanie obrazków; rozkładamy obrazki z dwóch grup np.(s-sz), a dziecko ma ułożyć je w dwóch szeregach np. s- sałata, samolot, słoń sz- szafa, szal, szyny.
– zabawa ,,Kto powie ?” – wyszukiwanie słów na daną głoskę np. ,,t” ( tata, torba, taca, tory …)
– zamiana słów: ,,zmień ostatnią lub pierwszą głoskę tak, aby powstało nowe słowo: nos – ,,s” na ,,c” – noc
– wyszukiwanie słów, które kończą się taką samą głoską
– wysłuchiwanie w jakim miejscu słychać np.głoskę „p” , na początku, w środku czy na końcu wyrazu koper, parasol, praca
Bibliografia:
Rocławski B.: Słuch fonemowy i fonetyczny. Teoria i praktyka. Wyd. Glottispol
2003 r.
Skorek E.M.: Oblicza wad wymowy. Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2001
r.
Chmielewska E.: Zabawy logopedyczne i nie tylko. MAC 1996 r.
Styczek I: Badania i kształcenie słuchu fonetycznego. WsiP, Warszawa 1982 r.
Przydatne strony:
